επανορθώσεις, πολεμικές

Η οφειλή ενός ηττημένου κράτους προς τους νικητές, για την αποκατάσταση των ζημιών και απωλειών οι οποίες προξενήθηκαν κατά τη διεξαγωγή του πολέμου. Δηλαδή, πρόκειται για μια ειδική περίπτωση αποζημίωσης, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και διαφορετική δικαιολογητική βάση από την κοινή αποζημίωση ή αποκατάσταση. Γι’ αυτό και από την άποψη του διεθνούς δικαίου υπάρχει γι’ αυτές ειδική ρύθμιση. Μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, η πολεμική αποζημίωση είχε την έννοια της ποινής. Η περίφημη φράση vae victis (ουαί τοις ηττημένοις) αποδίδεται στον Βρέννο ο οποίος είχε νικήσει τους Ρωμαίους, περίπου το 390 π.Χ., και είχε ζητήσει την καταβολή λύτρων. Όταν, δε, οι άντρες του τα ζύγιζαν στην πλάστιγγα, έβαλαν αυθαίρετα βαρύτερα σταθμά, ώστε να καταβληθεί ποσό μεγαλύτερο από εκείνο που είχε συμφωνηθεί. Στα παράπονα των Ρωμαίων, ο Βρέννος απάντησε με αυτή τη φράση, ρίχνοντας το σπαθί του στην πλάστιγγα, συμβολική κίνηση της δύναμης του νικητή. Η παραβίαση της συμφωνίας για τα πολεμικά λύτρα από τον νικητή με την αυθαίρετη αξίωση περισσότερων ήταν πολύ συνηθισμένη. Η Γαλλία είχε υποχρεωθεί να καταβάλει στη Γερμανία πέντε δισεκατομμύρια φράγκα μετά την ήττα της στον πόλεμο του 1870-71 και η Ελλάδα το 1898 με τη συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, εκατό εκατομμύρια φράγκα σε χρυσό. Στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο αναπτύχθηκαν νέες ιδέες για τις σχέσεις ανάμεσα στα διάφορα κράτη και παραμερίστηκαν οι ιδέες της εκδίκησης σε βάρος των εχθρών. Η πολεμική αποζημίωση στα πλαίσια της νέας αυτής θεώρησης δεν έχει πια την έννοια της ποινής, η οποία αντικαταστάθηκε με την έννοια της π.ε. που μπορούσε να είναι μερική ή ολική, ανάλογα με την οικονομική δυνατότητα της ηττημένης χώρας και το μέγεθος των ζημιών που υπέστη ο νικητής. Η αρχή εφαρμόστηκε στους ηττημένους του Α’ Παγκοσμίου πολέμου. Έτσι, η απόφαση των Συμμάχων, λαμβάνοντας υπόψη τη μεγάλη οικονομική εξάντληση της Γερμανίας, καθόρισε το σε βάρος της ποσό των π.ε. που είχε οριστεί με τη συνθήκη των Βερσαλιών (1919) σε 132 δισεκατομμύρια χρυσά μάρκα, ενώ σε βάρος της Αυστρίας δεν εκδόθηκε απόφαση για π.ε. και η υπόθεση αφέθηκε να ατονήσει εξαιτίας της οικονομικής της αδυναμίας. Οι ουγγρικές π.ε. καθορίστηκαν το 1924 σε 200 εκατομμύρια χρυσές κορόνες και οι βουλγαρικές με τη συνθήκη του Νεϊγί, τον Νοέμβριο του 1919, σε δύο δισεκατομμύρια και 250 εκατομμύρια χρυσά φράγκα. Στη συνέχεια όμως, το 1929, η διάσκεψη της Χάγης κύρωσε το σχέδιο Γιουγκ για τη μείωση αυτών των π.ε. σε βάρος της Γερμανίας ενώ, μετά την εμφάνιση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 1931, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Χούβερ, πρότεινε την αναστολή για ένα έτος (1931-32) κάθε διακυβερνητικής πληρωμής εξαιτίας πολεμικών χρεών και επανορθώσεων. Αλλά το 1932, η διάσκεψη της Λοζάνης κατήργησε ουσιαστικά τις π.ε., ενώ τις ανατολικές, όπως ονομάστηκαν της Βουλγαρίας και της Ουγγαρίας, τις παρέπεμψαν σε άλλη διάσκεψη, η οποία δεν έγινε, με απώτερο σκοπό να εγκαταλειφθούν. Η Ελλάδα πήρε μέρος στις π.ε. του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και στη διάσκεψη του Σπα (16 Ιουλίου 1920) της δόθηκαν ποσοστά των πιο πάνω επανορθώσεων και συγκεκριμένα: 0,4% των γερμανικών και 12,7% των λεγόμενων ανατολικών για χρέη απελευθέρωσης και παραχωρηθέντων κτημάτων· ποσό δηλαδή περίπου δύο δισεκατομμυρίων χρυσών φράγκων. Αλλά, με τις ελαφρύνσεις και τις αναστολές που ακολούθησαν, πήρε έως το 1929, περίπου 40 εκατομμύρια χρυσά φράγκα, τα περισσότερα σε είδος. Με την απόφαση του 1929 για τη μείωση των επανορθώσεων, από τη μεριά της Ελλάδας κατορθώθηκε, χάρη στη δεξιοτεχνία του προέδρου της κυβέρνησης και αρχηγού της ελληνικής αντιπροσωπείας, Ελευθέριου Βενιζέλου, να αυξηθεί το ποσοστό μας στις ανατολικές επανορθώσεις, από 12,7% σε 76,73%. Έτσι, με τις π.ε. αυτές καλύφθηκαν τα πολεμικά χρέη του κράτους (6.659.111 χρυσά μάρκα) και εισέπραξε επιπλέον για το οικονομικό έτος 1930-31 7.200.000 χρυσά μάρκα. Επιπροσθέτως, έγινε οριστική ρύθμιση των ζημιών της Ελλάδας για το χρονικό διάστημα πριν από την εγκατάλειψη της ουδετερότητας και ορίστηκαν αποζημιώσεις: 19 εκατομμύρια χρυσά μάρκα σε βάρος της Γερμανίας, 8 εκατομμύρια χρυσά φράγκα σε βάρος της Αυστρίας και 3 εκατομμύρια χρυσά φράγκα σε βάρος της Ουγγαρίας. Η όλη όμως υπόθεση ανακόπηκε εξαιτίας των συνθηκών· η Ελλάδα, ωστόσο, κατάφερε στον νέο αυτό συμβιβασμό να συμψηφιστούν και ορισμένα παθητικά της κονδύλια που δεν είχαν τακτοποιηθεί στη διάσκεψη της Χάγης. Συγκεκριμένα: 3.732.000 χρυσά μάρκα που ήταν η δόση του τοκοχρεολυσίου του αμερικανικού δανείου (12.167.000) για την αποκατάσταση των προσφύγων, 3.370.000 χρυσά μάρκα που ήταν η δόση της Ελληνοβουλγαρικής συμφωνίας (Καφαντάρη – Μολόφ), 2.368.099 χρυσά μάρκα, δόση του χρέους στον Καναδά από την αγορά σιταριού το 1919-20, 486.000 χρυσά μάρκα, δόση του δανείου της ανεξαρτησίας του 1833 στην Αγγλία και στη Γαλλία και 221.319 χρυσά μάρκα που ήταν η δόση ενός αγγλικού χρέους. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί και η δόση των πολεμικών χρεών που ήταν 8.500.000 χρυσά μάρκα, οπότε η απώλεια από τη συμφωνία εκείνη, που ολοκληρώθηκε στη διάσκεψη της Λοζάνης, μειώθηκε σε 3 εκατομμύρια χρυσά μάρκα. Περισσότερο δύσκολη έγινε η υπόθεση των π.ε. μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, εξαιτίας των τεράστιων και αμφίπλευρων καταστροφών. Οι πρώτες συνθήκες ειρήνης υπογράφηκαν στο Παρίσι στις 10 Φεβρουαρίου 1947 με τους πέντε τέως δορυφόρους (Ιταλία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Βουλγαρία και Φιλανδία). Οι τέσσερις τελευταίες υποχρεώθηκαν σε μερική επανόρθωση, εξαιτίας του ότι τελικά στράφηκαν κατά της Γερμανίας. Το μεγαλύτερο ποσό π.ε. πήρε η Σοβιετική Ένωση (100.000.000 δολάρια από την Ιταλία, 200.000.000 δολάρια από την Ουγγαρία, 300.000.000 από τη Ρουμανία και 300.000.000 από τη Φιλανδία). Ακολούθησαν η Τσεχοσλοβακία και η Γιουγκοσλαβία, η Ελλάδα, η Αιθιοπία και η Αλβανία. Για την Ελλάδα καθορίστηκε ποσό 105.000.000 δολαρίων από την Ιταλία, με την οποία η καταβολή ρυθμίστηκε φιλικά σε σχετικές ελληνοϊταλικές συζητήσεις τον Σεπτέμβριο του 1948, και από τη Βουλγαρία 45.000.000 δολάρια. Εξαιτίας, όμως, της τελικής στροφής της τελευταίας κατά της Γερμανίας, το ποσό αυτό αντιπροσωπεύει μέρος της ζημίας, ορίστηκε δε, να εξοφληθεί με την παράδοση εμπορευμάτων, βιομηχανικών και γεωργικών. Η Γερμανία, μετά την υπαγωγή της υπό διεθνή έλεγχο, ανέλαβε την υποχρέωση να καταβάλει π.ε. ύψους 320.000.000.000 δολ. που θα κατανέμονταν ανάμεσα στους Συμμάχους ανάλογα με τις απώλειες και τις ζημιές. Επειδή όμως οι δυτικοί Σύμμαχοι διαφώνησαν με τους ανατολικούς για τον διεθνή έλεγχο, έγινε αδύνατη η πραγματοποίηση της αποκατάστασης όπως είχε αρχικά σχεδιαστεί. Έτσι, το πρόγραμμα των π.ε. στην Ευρώπη καλύφθηκε αρχικά με το αμερικανικό σχέδιο Μάρσαλ και, αργότερα, με διμερείς συμβάσεις. Μετά το 1950, η Ομοσπονδιακή (Δυτική) Γερμανία άρχισε να καταβάλλει αποζημιώσεις στις διάφορες χώρες που είχαν πληγεί από τα ναζιστικά στρατεύματα. Για την Ελλάδα, μετά από σύμβαση που υπογράφτηκε το 1960, καθορίστηκε ποσό 115.000.000 γερμανικών μάρκων για την αποκατάσταση των Ελλήνων υπηκόων που είχαν θιγεί από τα χιτλερικά μέτρα διώξεων. Η κατανομή του καθορίστηκε με το ν.δ. 4178/1961 το οποίο προέβλεψε και ειδική δικαστική διαδικασία για τον σκοπό αυτό. Σοβαρές δυσκολίες αντιμετώπισε και η Ιαπωνία για την εκπλήρωση των χρεών που ανέλαβε για επανορθώσεις, εξαιτίας της καταστροφής της οικονομίας της και των περιορισμών που της επιβλήθηκαν με τον οικονομικό έλεγχο. Αν και μερικές χώρες (κυρίως ασιατικές, που είχαν καταληφθεί από την Ιαπωνία) αποζημιώθηκαν, οι ιαπωνικές π.ε. ήταν γενικά αρνητικές. Μετά τον Αραβοϊσραηλινό πόλεμο, τα Ηνωμένα Έθνη εκτίμησαν τη ζημία των Παλαιστινίων προσφύγων σε κινητή και ακίνητη περιουσία στο ποσό των 336.000.000 δολ. και σύστησαν στο Ισραήλ να το καταβάλει. Το Ισραήλ αρνήθηκε την ευθύνη του, υποστηρίζοντας ότι η αρχή του πολέμου έγινε από τους Άραβες, αλλά συμφώνησε να αποζημιώσει τους Παλαιστινίους, αν του χορηγούσαν δάνειο ή άλλη βοήθεια. Η συμφωνία ήταν μια σπάνια περίπτωση νικήτριας χώρας που συμφωνούσε να καλύψει πολεμικές απώλειες. Τα τελευταία χρόνια υποβλήθηκε επίσημα αίτημα προς τη Γερμανία, για την καταβολή αποζημιώσεων στα θύματα της χώρας μας, από τους ναζί, κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Συνέντευξη τύπου με θέμα «Δικαστική λειτουργία και αποζημιώσεις θυμάτων ναζιστικής θηριωδίας» που οργάνωσε η Πανελλήνια Ομοσπονδία Θυμάτων Γερμανικής Κατοχής, τον Ιούνιο του 2002 (φωτ. ΑΠΕ).